जाग जाग अब - धरणीधर कोइराला

जाग जाग अब जागन जाग ।

लाग उन्नतिविषे अब लाग ।।

घोर नींद अब ता परित्याग ।

भो भयो अति सुत्यौ अब जागे ।।

दाजुभाइहरु हो ! उठ जाग ।

लाग उन्नतिविषे अब लाग ।।

धोउ धोउ मनको अब मैलो ।

फालिदेउ डरको अब थैलो ।।

जाग जाग अब जागन जाग ।

लाग उन्नतिविषे अब लाग ।।

हेर लै अरुहरु सब जागे ।

जाति उन्नतिविषे अब लागे ।।

हामिहेरु पनि लौ अब जागौं ।

जाति उन्नतिविषे सब लागौं ।।

घोर नीद अब ता परित्यागौं ।

भो भयो अति सुत्यौं अब जागौं ।।

लाज की कि खुशी की ममता की ।

क्यै न क्यै त मनमा अब डाकी ।।

जाति प्रेम न गरिकन हुन्न ।

हात बाँधि यसरी अब हुन्न ।।

लाजले कि खुशिले जनताले ।

जाति-भक्ति नगरि कहिंकाले ।।

जाति-उनन्ति कसै गरिएको ।

छैन भाइहरुहो ! सनिएको ।।

फुट फाट छल छाम र काम ।

यी बुझी कपटका परिणाम ।।

त्यागनू कपट यो अब जाति ।

अन्यथा सब बुझ्यो बुझ जाति ।।

आर्य गौरव कहाँ रहि जाला ।

पुत्र पौत्रहरुको कुन हाला ।।

हो हुने सब विपार गरौं लौ ।

धर्म कर्म तिर चित्त धरौं लौ ।।

स्वार्थ-त्याग तिर चित्त लगायौं ।

शास्त्र-पाठ पढि ध्यान घुमावौं ।।

स्त्री-युवा सब मिली अब लागौं ।

जाति-उन्नति विषे अब लागौं ।।

बेर धेर अझ हो कति गर्ने ?

रीस डाह गरि नै कति मर्ने ?

प्रेमको अब उधारी पिटारी ।

जाति-धर्म खुद आफु सह्यारी ।।

अन्य जातिहरुका अब दाँजा ।

लागने समय भो बुझ ताजा ।।

दाजु भाइहरु हो ! उठ जाग ।

लाग उन्नति विषे अब लाग ।।

घोर नींद अब ता परित्याग ।

भो भयो अति सुत्यौ अब जाग ।।

जाग जाग अब जागन जाग ।

लाग उन्नति विषे अब लाग ।।

लाज भो अरुहरु अघ जाने ।

हामीहेरु रहने रइथाने ।।

हामीहेरु पनि मानिस नै हौं ।

के भएर निसपट्ट भए छौं ?

जे भए पनि भयो अब भैगो ।

वितनु हो जति थियो वितिगैगो ।।

खोल लौ नयन खोल न खोल ।

फालछौ किन ? नफालन काल ।।

धर्म-शास्त्र पढ चित्त सपार ।

सभ्य चाल चल जाति सुधार ।।

जाग जाग अब जाग न जाग ।

लाग उन्नति विषे अब लाग ।।

~ धरणीधर कोइराला ~

Dharanidhar Koirala

तरुण तपसी - लेखनाथ पौड्याल

म खाऊँ मै लाऊँ, सुख–सयल वा मोज म गरूँ
म बाचुँ मै नाचुँ, अरू सब मरून् दुर्बलहरू
भनी दाह्रा धस्ने अबुझ शठदेखि छक परी
चिता खित्का छोडी अभयसित हाँस्यो मरिमरि
(तरुण तपसी 18/28)

                    ***

न शक्छौ यो आँशू टपटप टिपी चप्प पिउन

न शक्छौ मासूले दिनभर अघायेर जिउन।

न शक्छौ यो भुत्ला लिइकन कुनै वस्त्र सिउन

चुँड्यौ व्यर्थै मेरो मनुज। तिमिले जीवन किन?।। 

(तरुण तपसी 6/4)

                    ***

न टोक्ता टोकिन्छन्, न त छ रस वा स्वाद तिनमा

न ता दिन्छन् प्रज्ञाबल, न त कुनै शान्ति मनमा।

न जाडो हर्छन् ती, न त उदर भर्छन् अलिकति

कठै त्यस्तो श्रद्धासित किन बटुल्छन् बिनसिति।।

(तरुण तपसी 11/14)

~ कविशिरोमणि लेखनाथ पौड्याल ~
Kabi Shiromani Lekhnath Paudyal

तरुण तपसी नव्यकाव्यको प्रथम प्रकाशन वि.सं.२०१० सालमा भएको थियो। यो काव्य १९ विश्राममा विभाजित गरिएको छ । यसमा प्राय श्लोकहरु शिखरिणी छन्दका छन् । भने प्रत्येक विश्रामको प्रारम्भमा वियोगिनी छन्द र अन्त्यमा मालिनी छन्दको प्रयोग गरिएको छ।

मोतीराम भट्ट

दुई आँखिभौँ त तयार छन्, तरबार पो किन चाहियो,

तिमी आफु मालिक भैगयौ, सरकार पो किन चाहियो

पहरा कडा छ कटाक्षको, हरदम तयार मुहारमा, 

घर भन्नु भारि महल न हो, दरबार पो किन चाहियो

कति चम्किलो छ हँसाइको हिसिमा किरन पनि दाँतको

मणि, मोती, नीर जुहार न हो, अरु हार पो किन चाहियो

~ मोतीराम भट्ट ~

Motiram Bhatta

मोतीराम भट्ट (वि.सं. १९२३-१९५३ ) नेपाली साहित्यका अग्रिणी सर्जक मध्ये एक हुनुहुन्छ। उहाँलाई नेपालमा गजल विधाको सुरुवात गराउने सर्जकको रुपमा पनि चिनिन्छ।

थप हेर्नुहोस्:

नेपाली गजल.कम

सङ्गीतचन्द्रोदय

रामायण - आदिकवि भानुभक्त आचार्य

एक् दिन् नारद सत्यलोक् पुगि गया लोक्को गरूँ हित् भनी।

ब्रह्मा ताहिं थिया पर्या चरणमा खूसी गराया पनी।।

क्या सोध्छौ तिमि सोध भन्छु म भनी मर्जी भयेथ्यो जसै।

ब्रह्माको करुणा बुझेर ऋषिले बिन्ती गर्या यो तसै।।1।।

* आदिकवि भानुभक्त आचार्यको सम्पूर्ण रामायण पढ्नुहोस् *

सर्वार्थ योगवाणी - योगमाया न्यौपाने

एउटा घर श्राद्ध खाई अर्का घरमा आँटे ।
ग्रहहरू बिन्ति गर्छन् पुरोहितले ढाँटे ।।
पुरोहितको बुद्धि हेर निक्री लिने जुक्ति ।
एउटी गौले बाह्रजग्गा कहिले हुन्थ्यो मुक्ति ।।

~

धर्म सम्झी विचार गरी इन्साफ हेरेन ।

पैसा धेरै पायौ भने बेर त लाएन ।।

कुल त हाम्रो ब्राम्हण नै हो छैनौ कुलैमा ।

जात त हाम्रो सत्य छैन राख चुलैमा ।। (योगवाणी,१२)

~~

सै वातको अर्थ नलाई धर त पाएनौ ।

पैसा धेरै पायौ भने बेर त लाएनौ ।।

धर्म थाम्ने इन्साफीले विचार है गरून् ।

कुन कुन जातले जुन जुन ल्याउँछ जातमा मिलाउन् ।।(योगवाणी,१३)

~~

अन्त्य कालमा त्यो घुसले फटाउला धाँजा ।

बडो कष्ट मिली जाला त्यो घुस निस्की जाँदा ।।

अहिले मात्र पचेको छ भरे पच्ने छैन ।

सम्झी राख सत्य बचन् झुट्टा हुने छैन ।। (योगवाणी,२४)

~~
ब्राह्मणले सत्य धर्म सब छाडी दिए ।
जगतमा भ्रष्ट कर्म सब गर्दा भए ।।
त्राहि त्राहि पर्‍यो प्रभू झुट्टा कर्मैले ।
सारा लोक्मा छाड्यो प्रभू साँच्चा धर्मैले ।।

~~

सरकारका अड्डा अदालत रहेका ।
लोकको नियाँ हेर्न राखि दिएका ।।
लोभले गर्दा धर्मको नष्ट पारी ।
नियाँ त्यसको थियो लियो घुस हकारी ।।
दोहोरो दण्ड त्यसैमा लगायो ।
थियो जित्ने मुद्दा त्यो मुद्दा हरायो ।।

~~

थितिदेखि बेथिति त भएकै छ अहिले ।
त्यही थिति बिग्रिनाले बिन्ती गरेँ मैले ।।

~~

अहिले मात्र पचेको छ, भरे पच्ने छैन,

सम्झी राख सत्य वचन झुटो हुने छैन ।।

~~

महाराज छन् दरबारमा हेर्न आउँदैनन् ।

दुःखी जनले नियानिसाफ सिधा पाउँदैनन् ।।

जागिरदार लोभी छन् न्याय हेर्दैनन् ।

मर्नु पर्ने शरीर हो विचार गर्दैनन् ।। (योगवाणी, १५१-१५२)

~ योगमाया न्यौपाने ~

Yogmaya Neupane

सर्वार्थ योगवाणी (प्रथम प्रकाशन: वि.सं.१९९५ पूर्व)

 

प्रथम नेपाली कवयित्री तथा समाज सुधारक योगमाया न्यौपाने (वि.सं. १९२४ - १९९८) को "सर्वार्थ योगवाणी" नामक एक कविता संग्रह प्रकाशित छ। निरङ्कुश राणाशासनमा उनले राजनीति तथा समाज सुधारका लागि बुलन्द आवाज उठाएकी थिइन् । त्यसैको खातिर वि.सं. १९९८ असार २२ गते उनले अरुण नदीमा जलसमाधि लिइन् । उनको साथमा कुल ५९ देखि ६८ जना महिला पुरुषले जलसमाधि लिएका थिए । 

योगमाया बारेमा प्रकाशित कृतिहरु:- 

*'योगमाया '(२०७४) (मदन पुरस्कार विजेता उपन्यास ) - निलम कार्की निहारिका 

*‘अमर ज्योति योगमाया' - डा .दिपेश न्यौपाने  

*‘योगमायाको जीवनी र योगदान’ (२०७९) (सम्पादन -लेखनाथ भण्डारी) 

*‘नेपाली सन्त परम्परामा योगमाया र सर्वार्थ योगवाणी’ (२०८०) - मातृका तिम्सिना 

*'सामाजिक आन्दोलनकी अग्रणी तथा कवि योगमाया'-लेख संकलन/प्रकाशक नेपाल अध्ययन केन्द्र

* 'नेपाली सन्त परम्परामा योगमाया र सर्वार्थ योगवाणी'- मातृका तिम्सिना

* 'समाज सुधारक योगमाया '-डा. गोविन्दमानसिंह कार्की

* 'बहुमुखी व्यक्तित्वकी धनी योगमाया '- लेख संकलन/प्रकाशक नेपाल स्रष्टा समाज

* 'योगमाया शक्तिपीठ तपोभूमि' -कविता चापागाईं

* 'योगमाया र उनको अदम्य साहस' -बमबहादुर थापा

* 'सामाजिक जागरणमा महिला विद्रोहको प्रस्थान विन्दु' -लेखनाथ भण्डारी

* 'योगमाया र उनका वाणीहरू' -प्रकाशक चन्द्रबहादुर बस्नेत

* 'Heir to a Silent Song: Two Rebel Women of Nepal' - बारबरा निम्री

* 'सर्वार्थ योगवाणी र प्रगतिशील कवि योगमाया'-निनु चापागाईं

रातो र चन्द्रसुर्जे, जङ्गी निशान हाम्रो - गोपालप्रसाद रिमाल

रातो र चन्द्रसुर्जे, जङ्गी निशान हाम्रो।

जिउँदो रगतसरि यो, बल्दो यो सान हाम्रो।।

हिमालझैँ अटल यो, झुकेन यो कहिल्यै।

लत्रेन यो कहिल्यै, जङ्गी निशान हाम्रो।।

यो जन्मँदै जगत्मा कैयौँ प्रहार आए।

साम्राज्य दुई हारे, हारेन सान हाम्रो।।

जबसम्म चन्द्रसुर्जे आकाशमा रहन्छन्।

तबसम्म हुन्छ आफ्नै रातो रगत यो हाम्रो।।

गाईसरि छन् साधु जोजो यहाँ जगत्‌मा।

सबको सरन बलियो, जङ्गी निशान हाम्रो।।

हामी - भूपी शेरचन

हामी जतिसुकै माथि उठौँ,

जतिसुकै यताउति दगुरौँ,

जतिसुकै ठूलो स्वरमा गर्जौ

तर, हामी फगत् पानीको थोपा हौँ

पानीका निर्बलिया थोपा

जो सूर्यद्वारा माथि उचालिन्छौ

र बादल बन्छौँ,

हाबाको इसारामा यताउति दगुर्छौँ

र आफूलाई गतिशील भन्ठन्छौँ,

अनि एक चाृटि माथि पुगेपछि

हामी आफ्नो धरतीलाई बिर्सर्न्छौँ

र आफ्नो धरतीलाई

खोलालाई

बगरलाई उपेक्षापूर्वक

पालिएका कुकुर

झ्यालबाट गल्लीका कुकुरहरुलाई हेरेर भुकेझैँ

हामी भुक्तछौँ

र आफ्नो कुकुरभुकाइलाई गर्जन भन्ठान्छौँ

अनि अन्त्यमा एक दिन बर्सेर चकनाचूर हुन्छौँ

र फेरि परिणत हुन्छौँ पानीका थोपाहरुमा

निर्बलिया थोपाहरुमा

र कुनै इनार, खाडल वा पोखरीमा

कुहेर विताउँछौँ बाँकी जीवन

टर्र टर्र टर्टराउने घिनलाग्दा भ्यागुताहरु पालेर,

विष नभएका साँपहरु अँगालेर

हामी जतिसुकै माथि उठौँ

जतिसुकै यताउति दगुरौ

जतिसुकै ठूलो स्वरमा गर्जौ

तर, हामी भित्र–भित्रै खाक्रा छौँ

हाम्रो उठाइको कुनै महत्व छैन,

हाम्रो दगुराइको कुनै ल73य छैन,

हाम्रो गर्जनको

पानीमा फालिएको अगुल्टोको ‘छ्वाइय’ भन्दा बढी वजन छैन।

हामी बाहिरबाट जतिसुकै उच्च देखिए तापनि

भित्र–भित्र निरन्तर खिइदै र घिस्सिदै गइरहेका छौँ

हाम्रो बाहिरको उचाइ झुटा हो,

भ्रम हो

अग्लो टाकुरामा उम्रेका च्याउका उँचाइभन्दा

यसको बर्ता महत्व छैन

वा दुइटा अग्ला बाँस खुट्टामा बाँधेर हिँड्ने

भारतीय चटकेको उँचाइभन्दा यसको बढी विशेषता छैन

अग्लो चुच्चे टोपी लगाई नाच्ने

सर्कसको जोकरको उँचाइभन्दा यसको बढी विशेषता छैन

हामी बाहिरको उँचामा रमेका छौँ, लट्ठिएका छौँ, फुलेका छौँ

तर, हामीले आफ्नो आस्थाको द्वीपमा

निरन्तर खिइदै र घिस्सिदै गइरहेको कुरालाई भुलेका छौँ

हीनताको सानो द्वीपमा पछारिएर

हामीले आफ्नो पूर्वस्मृति गुमाइसक्यौँ

हामीले आफ्नो विगत उँचाइलाई बिर्सिसक्यौँ

हामीले मानिसको सामान्य उँचाइलाई बिर्सिसक्यौँ

हामीले सामान्य मानिसको उँचाइलाई बिर्सिसक्यौँ

त्यसैले जब कुनै सामान्य मानिस

कथामा वर्णित ‘गुलिभर’ झैँ

आई पल्टन्छ हाम्रो आस्थाको द्वीपमा

हामी छक्क परेर उसलाई हेर्छौ

हामी उसलाई हेरेर छक्क पर्छौ

हामीलाई उसको उँचाइ देखेर आश्चर्य लाग्छ

हामीलाई आफ्नो पुड्काई देखेर डर लाग्छ

र त हामी आफ्नो हीन भावनाका

सियो जत्रा स–साना हतियारहरुको उसमाथि

प्रहार गर्छौ

उसको अङ्ग–प्रत्यङ्गमा चढ्छौँ

उफ्ररन्छौँ

टोक्छौँ

चिमोट्छौँ

र अन्त्यमा थकित भएर तल ओर्लन्छौँ

शान्त हुन्छौँ

समर्पित हुन्छौँ

र कुनै ठूलो चट्टानमाथि उर्लेर समुद्रको छालले

त्क ओर्लैर त्यसको पाउ पखालेझैँ

हामी पुज्न थाल्दछौँ त्यो साधारण मानवलाई

महान् भनेर

हामी बाहिरबाट जतिसुकै उच्च देखिए तापनि

भित्र–भित्रै निरन्लर खिईदै गइरहेका छौँ

हामी ‘लिलिपुट’का मानव हौँ।

हामी लघुमानव हौँ।

हामी आफूखुशी कहिल्यै मिल्न नसक्ने

कसैले मिलाइदिनुपनैँ,

हामी आफूखुशी कहिल्यै छुट्टिन नसक्ने

कसैले छुट्टयाइदिनुपर्ने,

हामी आफूखुशी कहिल्यै अगाडि बढ्न नसक्ने

कसैले पछाडिबाट हिर्काउनुपर्ने, हिँडाउनुपर्ने

हामी रङ्ग–रोगन छुटेका,

टुटेका, फुटेका

पुरानो क्यारमबोर्डका गोटी हौँ

एउटा मनोरञ्जक खेलका सामग्री,

एउटा खेलाडीमाथि आश्रित

आफ्नो गति हराएका

एउटा ‘स्ट्राइकर’ द्वारा सञ्चालित

हो, हामी मानिु कम र बर्ता गोटी हौँ।

हामी वीर छौँ

तर बुद्धू छौँ

हामी बुद्धूछौँ

र त हामी वीर छौँ

हामी बुद्धू नभईकन वीर कहिल्यै हुन सकेनौँ

हामी महाभारतको कथामा वर्णित एकलव्य हौँ

प्रत्येक पिँढीको द्रोणाचार्यले हामीलाई उपेक्षा गर्छ

हामीलाई ज्ञान दान गर्नबाट इन्कार गर्छ

इन्कार गर्छ मान्न हाम्रो योग्यतालाई,

शक्तिलाई,

र अस्तित्वलाई

तर, हामी तिनै द्रोणाचार्यको मूर्ति बनाउछौँ

आफ्नो झप्रो अगाडि,

त्यसलाई पुज्छौँ

ढोग्छौँ

निरन्तर धनुर्विद्याको अभ्यास गर्छौँ

र द्रोणाचार्यका अन्य कुलीन

चेलाहरुभन्दा बढी कुशलता प्राप्त गर्छौ

तर, हाम्रो कुशलतादेखि आश्चर्यचकित

र भयभीत भई

प्रत्येक पिंढीमा द्रोणाचार्य हामीकहाँ आउँछ

र गुरु–दक्षिणा माग्छ

र हामी सहर्ष उसको इशारामा

आफ्नो बूढी औंला काटेर उसलाई भेटी दिन्छौँ,

आफ्नो अस्तित्व मेटेर उसलाई समर्पित गर्छौ

र मक्ख पर्छाै आफ्नो गुरुभक्ति माथि

आफ्नो आत्मशक्तिमाथि

त्यसैले त हामी वीर त छौँ

तर, बुद्धू छौँ

हामी बुद्धू छौँ

र त हामी वीर छौँ

हामी बुद्धू नभईकन वीर कहिल्यै हुन सकेनौँ

हामी कसैको मूर्ति स्थापना नगरीकन

वीर कहिल्यै हुन सकेनाँै।

हामी पाइतला हौँ

कैबल पाइतला

र फगत पाइतला

पाइतला : जसको भरमा शरीर उभिन्छ

पाइतला : जसको आधारमा शरीर हिँड्छ

पाइतला : जसको भरोसामा शरीर दगुर्छ

पाइतला : तर जो भन्ठान्छ कि

शरीरलै कृपा गरेर उसलाई पालिरहेछ

दया गरेर उसलाइई सँग्ा–सँगै हिँडाइरहेछ

मक्ख पर्छ शरीरको महानतामाथि

र सधैँ सम्पूर्ण शरीरको भार सहन्छ

सधैँ शरीरको सबभन्दा तल रहन्छ

कहिल्यै शिर उचालेर माथि हेर्दैन

सधैँ–सधैँ नतमस्तक रहन्छ

ेहामी पाइतला हौँ

हामी दौडमा प्रथम हुन्छौँ

र हाम्रो निधारले टीका थाप्छ,

हामी दौडमा प्रथम हुन्छौँ

र हाम्रो घाँटीले माला लाउँछ

हामी दौडमा प्रथम हुन्छौँ

र हाम्रो छातीले तक्मा टाँस्छ

हाम्रो टीका थाप्ने निधार अर्कै छ

हाम्रो माला लाउने घाँटी अर्कै छ

हाम्रो तक्मा टाँस्ने छाती अर्कै छ,

हामी त फगत कसैको इशारामा

टेक्ने, हिँड्ने र दगुर्ने पाइताला हौँ

केवल पाइताला

र फगत पाइताला।

हामी केही पनि ह्वैनौँ

र शायद त्यसैले केही ह्वौँ कि!

हामी कतै पनि, केही पनि छैनौँ

र शायद त्यसैले कतैै, केही छौँ कि!

हामी बाँचिरहेका छैनौँ

तर शायद त्यसैले पो बाँचेका छौँ कि!

त्यसैले आओ ए शून्य पूजकहरु!

हामी सब मिलेर पुजौँ यो शून्यतालाई

हामी सब मिलेर ढोगौँ यो रिक्ततालाई

हाम्रो अस्तित्वको यो देवतालाई।