~ मोतीराम भट्ट ~
Motiram Bhatta
मोतीराम भट्ट नेपाली साहित्यका अग्रिणी सर्जक मध्ये एक हुनुहुन्छ। उहाँलाई नेपालमा गजल विधाको सुरुवात गराउने सर्जकको रुपमा पनि चिनिन्छ।
थप हेर्नुहोस्:
एक् दिन् नारद सत्यलोक् पुगि गया लोक्को गरूँ हित् भनी।
ब्रह्मा ताहिं थिया पर्या चरणमा खूसी गराया पनी।।
क्या सोध्छौ तिमि सोध भन्छु म भनी मर्जी भयेथ्यो जसै।
ब्रह्माको करुणा बुझेर ऋषिले बिन्ती गर्या यो तसै।।1।।
* आदिकवि भानुभक्त आचार्यको सम्पूर्ण रामायण पढ्नुहोस् *
न देख्छु दिन हाँसेको रोएको न त रात नै
न देख्छु विरही सन्ध्या न प्रफुल्ल प्रभात नै । (पृष्ठ–२०)
न रङहरू छुट्टिन्छन् छुट्टिन्छन् न त आकृति
मेरो यो दृष्टिमा हुन्छ सबैको नै उही स्थिति । (पृष्ठ–२०)
देख्छन् रे देख्न सक्नेले सृष्टिलाई सधैँ नयाँ
सृष्टि कस्तो छ गर्थें म तर केवल कल्पना । (पृष्ठ–२१)
देख्दैनौँ सृष्टिमा हामी कुनै सङ्गति शृङ्खला
कसरी किनमै बित्छन् जिन्दगीका पला पला । (पृष्ठ–२३)
के हो जीवनको सत्य जान्न सक्दैन क्वै पनि
पाएको जिन्दगी भोग्न व्यक्ति बाध्य छ तैपनि । (पृष्ठ–२३)
लाग्छ छैन यहाँ मान्छे सर्वथा स्वस्थ क्वै पनि
तर खोज्दछ ऊ बाँच्न जिन्दगी जसरी पनि । (पृष्ठ–२४)
कि हुन्छ परपीडाको यो प्रवृत्ति सबैसित
दिँदैन बस्न मान्छेले मान्छेलाई सुखीसित । (पृष्ठ–२७)
सबलाङ्गहरू ठान्छन् जसलाई असम्भव
त्यही अपाङ्गका लागि बन्न सक्दछ सम्भव ।
नहुँदैमा कुनै अङ्ग सिद्धिँदैनन् सबै कुरा
इच्छाशक्ति भए हुन्छन् मान्छेका सपना पुरा । (पृष्ठ–२८)
चलाख, चाकडी, चुक्ली हुन् अस्त्र चाटुकारका
चलाउँछन् यिनै अस्त्र ती चलाउन जीविका । (पृष्ठ–३१)
कि सक्छ राजनीतिमा जसले गर्न जे पनि
रेट्न सक्छ गला आफ्नै भाइले भाइको पनि । (पृष्ठ–४०)
जानी जानी भरे मेरा मनमा जसले घृणा
तिनलाई घृणाभन्दा के दिऊँ छ र के ममा ?
मभित्र छ छताछुल्ल आक्रोश द्वेष केवल
के गरेर बगाऊँ म अब सद्भावको भल ।
मेरो हृदय नै आज छ बाँधmो मरुभूमिझैँ
त्यहीँ नै कसरी बग्ला स्नेहको सरिता कुनै ? (पृष्ठ–४४)
न मर्दछ यहाँ कोही कसैले न त मार्दछ
देही मर्दैन यो देह त्यत्तिकै पनि मत्र्य छ ।
बाल, तारुण्य, वार्धक्य जस्तै हो मृत्युको दशा
जन्मिएपछि हो मर्नु सृष्टिको अनिवार्यता । (पृष्ठ–५०)
कि हुन्छ युद्धमा मान्छे यन्त्रवत् परिचालित
युद्धमा होमिँदा हुन्न मायामोह कसैसित ।
पति मर्छन् पिता मर्छन् मर्दछन् दाजुभाइ नै
त्यो क्रूर युद्धले निल्छ सजिलै सबलाई नै ।
जितेझैँ युद्धमा लाग्छ जितेको हुन्न आखिर
मनमा त्रास छोडेर जान्छ त्यो युद्धले तर ।
भन्दैनन् युद्ध राम्रो हो ज्ञानीले ज्ञानले पनि
युद्धको छैन औचित्य भन्छ विज्ञानले पनि । (पृष्ठ–५६)
थुनिन्छन् न्यायका ढोका हुन्नन् बाटा विकल्पका
बन्दो रहेछ त्यो बेला बाटो विद्रोह नै सदा ।
न्याय पाए सबैले नै भए निष्पक्ष शासन
सकिन्थ्यो गर्न उद्घोष गए ती युद्धका दिन । (पृष्ठ–५९)
~ घनश्याम कँडेल ~
Ghanashyam Kadel
घनश्याम कँडेल
जन्म: वि.सं. २००२ (रिचोक्टार, मलेखु, धादिङ)
पेसा: प्राध्यापन, त्रिभुवन विश्वविद्यालय (हाल सेवानिवृत्त)
घनश्याम कँडेलको ‘धृतराष्ट्र’ खण्डकाव्यले (Short epic) २०७३ को मदन पुरस्कार पाएको थियो।
प्रथम नेपाली कवयित्री तथा समाज सुधारक योगमाया न्यौपाने (वि.सं. १९२४ - १९९८) को "सर्वार्थ योगवाणी" नामक एक कविता संग्रह प्रकाशित छ। निरङ्कुश राणाशासनमा उनले राजनीति तथा समाज सुधारका लागि बुलन्द आवाज उठाएकी थिइन् । त्यसैको खातिर वि.सं. १९९८ असार २२ गते उनले अरुण नदीमा जलसमाधि लिइन् । उनको साथमा कुल ५९ देखि ६८ जना महिला पुरुषले जलसमाधि लिएका थिए ।
रातो र चन्द्रसुर्जे, जङ्गी निशान हाम्रो।
जिउँदो रगतसरि यो, बल्दो यो सान हाम्रो।।
हिमालझैँ अटल यो, झुकेन यो कहिल्यै।
लत्रेन यो कहिल्यै, जङ्गी निशान हाम्रो।।
यो जन्मँदै जगत्मा कैयौँ प्रहार आए।
साम्राज्य दुई हारे, हारेन सान हाम्रो।।
जबसम्म चन्द्रसुर्जे आकाशमा रहन्छन्।
तबसम्म हुन्छ आफ्नै रातो रगत यो हाम्रो।।
गाईसरि छन् साधु जोजो यहाँ जगत्मा।
सबको सरन बलियो, जङ्गी निशान हाम्रो।।
हामी जतिसुकै माथि उठौँ,
जतिसुकै यताउति दगुरौँ,
जतिसुकै ठूलो स्वरमा गर्जौ
तर, हामी फगत् पानीको थोपा हौँ
पानीका निर्बलिया थोपा
जो सूर्यद्वारा माथि उचालिन्छौ
र बादल बन्छौँ,
हाबाको इसारामा यताउति दगुर्छौँ
र आफूलाई गतिशील भन्ठन्छौँ,
अनि एक चाृटि माथि पुगेपछि
हामी आफ्नो धरतीलाई बिर्सर्न्छौँ
र आफ्नो धरतीलाई
खोलालाई
बगरलाई उपेक्षापूर्वक
पालिएका कुकुर
झ्यालबाट गल्लीका कुकुरहरुलाई हेरेर भुकेझैँ
हामी भुक्तछौँ
र आफ्नो कुकुरभुकाइलाई गर्जन भन्ठान्छौँ
अनि अन्त्यमा एक दिन बर्सेर चकनाचूर हुन्छौँ
र फेरि परिणत हुन्छौँ पानीका थोपाहरुमा
निर्बलिया थोपाहरुमा
र कुनै इनार, खाडल वा पोखरीमा
कुहेर विताउँछौँ बाँकी जीवन
टर्र टर्र टर्टराउने घिनलाग्दा भ्यागुताहरु पालेर,
विष नभएका साँपहरु अँगालेर
हामी जतिसुकै माथि उठौँ
जतिसुकै यताउति दगुरौ
जतिसुकै ठूलो स्वरमा गर्जौ
तर, हामी भित्र–भित्रै खाक्रा छौँ
हाम्रो उठाइको कुनै महत्व छैन,
हाम्रो दगुराइको कुनै ल73य छैन,
हाम्रो गर्जनको
पानीमा फालिएको अगुल्टोको ‘छ्वाइय’ भन्दा बढी वजन छैन।
हामी बाहिरबाट जतिसुकै उच्च देखिए तापनि
भित्र–भित्र निरन्तर खिइदै र घिस्सिदै गइरहेका छौँ
हाम्रो बाहिरको उचाइ झुटा हो,
भ्रम हो
अग्लो टाकुरामा उम्रेका च्याउका उँचाइभन्दा
यसको बर्ता महत्व छैन
वा दुइटा अग्ला बाँस खुट्टामा बाँधेर हिँड्ने
भारतीय चटकेको उँचाइभन्दा यसको बढी विशेषता छैन
अग्लो चुच्चे टोपी लगाई नाच्ने
सर्कसको जोकरको उँचाइभन्दा यसको बढी विशेषता छैन
हामी बाहिरको उँचामा रमेका छौँ, लट्ठिएका छौँ, फुलेका छौँ
तर, हामीले आफ्नो आस्थाको द्वीपमा
निरन्तर खिइदै र घिस्सिदै गइरहेको कुरालाई भुलेका छौँ
हीनताको सानो द्वीपमा पछारिएर
हामीले आफ्नो पूर्वस्मृति गुमाइसक्यौँ
हामीले आफ्नो विगत उँचाइलाई बिर्सिसक्यौँ
हामीले मानिसको सामान्य उँचाइलाई बिर्सिसक्यौँ
हामीले सामान्य मानिसको उँचाइलाई बिर्सिसक्यौँ
त्यसैले जब कुनै सामान्य मानिस
कथामा वर्णित ‘गुलिभर’ झैँ
आई पल्टन्छ हाम्रो आस्थाको द्वीपमा
हामी छक्क परेर उसलाई हेर्छौ
हामी उसलाई हेरेर छक्क पर्छौ
हामीलाई उसको उँचाइ देखेर आश्चर्य लाग्छ
हामीलाई आफ्नो पुड्काई देखेर डर लाग्छ
र त हामी आफ्नो हीन भावनाका
सियो जत्रा स–साना हतियारहरुको उसमाथि
प्रहार गर्छौ
उसको अङ्ग–प्रत्यङ्गमा चढ्छौँ
उफ्ररन्छौँ
टोक्छौँ
चिमोट्छौँ
र अन्त्यमा थकित भएर तल ओर्लन्छौँ
शान्त हुन्छौँ
समर्पित हुन्छौँ
र कुनै ठूलो चट्टानमाथि उर्लेर समुद्रको छालले
त्क ओर्लैर त्यसको पाउ पखालेझैँ
हामी पुज्न थाल्दछौँ त्यो साधारण मानवलाई
महान् भनेर
हामी बाहिरबाट जतिसुकै उच्च देखिए तापनि
भित्र–भित्रै निरन्लर खिईदै गइरहेका छौँ
हामी ‘लिलिपुट’का मानव हौँ।
हामी लघुमानव हौँ।
हामी आफूखुशी कहिल्यै मिल्न नसक्ने
कसैले मिलाइदिनुपनैँ,
हामी आफूखुशी कहिल्यै छुट्टिन नसक्ने
कसैले छुट्टयाइदिनुपर्ने,
हामी आफूखुशी कहिल्यै अगाडि बढ्न नसक्ने
कसैले पछाडिबाट हिर्काउनुपर्ने, हिँडाउनुपर्ने
हामी रङ्ग–रोगन छुटेका,
टुटेका, फुटेका
पुरानो क्यारमबोर्डका गोटी हौँ
एउटा मनोरञ्जक खेलका सामग्री,
एउटा खेलाडीमाथि आश्रित
आफ्नो गति हराएका
एउटा ‘स्ट्राइकर’ द्वारा सञ्चालित
हो, हामी मानिु कम र बर्ता गोटी हौँ।
हामी वीर छौँ
तर बुद्धू छौँ
हामी बुद्धूछौँ
र त हामी वीर छौँ
हामी बुद्धू नभईकन वीर कहिल्यै हुन सकेनौँ
हामी महाभारतको कथामा वर्णित एकलव्य हौँ
प्रत्येक पिँढीको द्रोणाचार्यले हामीलाई उपेक्षा गर्छ
हामीलाई ज्ञान दान गर्नबाट इन्कार गर्छ
इन्कार गर्छ मान्न हाम्रो योग्यतालाई,
शक्तिलाई,
र अस्तित्वलाई
तर, हामी तिनै द्रोणाचार्यको मूर्ति बनाउछौँ
आफ्नो झप्रो अगाडि,
त्यसलाई पुज्छौँ
ढोग्छौँ
निरन्तर धनुर्विद्याको अभ्यास गर्छौँ
र द्रोणाचार्यका अन्य कुलीन
चेलाहरुभन्दा बढी कुशलता प्राप्त गर्छौ
तर, हाम्रो कुशलतादेखि आश्चर्यचकित
र भयभीत भई
प्रत्येक पिंढीमा द्रोणाचार्य हामीकहाँ आउँछ
र गुरु–दक्षिणा माग्छ
र हामी सहर्ष उसको इशारामा
आफ्नो बूढी औंला काटेर उसलाई भेटी दिन्छौँ,
आफ्नो अस्तित्व मेटेर उसलाई समर्पित गर्छौ
र मक्ख पर्छाै आफ्नो गुरुभक्ति माथि
आफ्नो आत्मशक्तिमाथि
त्यसैले त हामी वीर त छौँ
तर, बुद्धू छौँ
हामी बुद्धू छौँ
र त हामी वीर छौँ
हामी बुद्धू नभईकन वीर कहिल्यै हुन सकेनौँ
हामी कसैको मूर्ति स्थापना नगरीकन
वीर कहिल्यै हुन सकेनाँै।
हामी पाइतला हौँ
कैबल पाइतला
र फगत पाइतला
पाइतला : जसको भरमा शरीर उभिन्छ
पाइतला : जसको आधारमा शरीर हिँड्छ
पाइतला : जसको भरोसामा शरीर दगुर्छ
पाइतला : तर जो भन्ठान्छ कि
शरीरलै कृपा गरेर उसलाई पालिरहेछ
दया गरेर उसलाइई सँग्ा–सँगै हिँडाइरहेछ
मक्ख पर्छ शरीरको महानतामाथि
र सधैँ सम्पूर्ण शरीरको भार सहन्छ
सधैँ शरीरको सबभन्दा तल रहन्छ
कहिल्यै शिर उचालेर माथि हेर्दैन
सधैँ–सधैँ नतमस्तक रहन्छ
ेहामी पाइतला हौँ
हामी दौडमा प्रथम हुन्छौँ
र हाम्रो निधारले टीका थाप्छ,
हामी दौडमा प्रथम हुन्छौँ
र हाम्रो घाँटीले माला लाउँछ
हामी दौडमा प्रथम हुन्छौँ
र हाम्रो छातीले तक्मा टाँस्छ
हाम्रो टीका थाप्ने निधार अर्कै छ
हाम्रो माला लाउने घाँटी अर्कै छ
हाम्रो तक्मा टाँस्ने छाती अर्कै छ,
हामी त फगत कसैको इशारामा
टेक्ने, हिँड्ने र दगुर्ने पाइताला हौँ
केवल पाइताला
र फगत पाइताला।
हामी केही पनि ह्वैनौँ
र शायद त्यसैले केही ह्वौँ कि!
हामी कतै पनि, केही पनि छैनौँ
र शायद त्यसैले कतैै, केही छौँ कि!
हामी बाँचिरहेका छैनौँ
तर शायद त्यसैले पो बाँचेका छौँ कि!
त्यसैले आओ ए शून्य पूजकहरु!
हामी सब मिलेर पुजौँ यो शून्यतालाई
हामी सब मिलेर ढोगौँ यो रिक्ततालाई
हाम्रो अस्तित्वको यो देवतालाई।
आशिर्वाद जस्तो सिरानीमा उभिएको
माछापुछ्रे हिमालको छायामा उभिएर
म तिमीलाई सलामी दिन्छु
तिमीलाई पनि एउटा हिमाल मानेर ।
अहिले तिमीलाई यो चिठी लेख्न बस्दा
मेरो कोठाको मौनता
परिणत भएको छ कुनै बौद्ध विहारको शान्तिमा
जहाँ बालेको धूपबाट निस्केका धुवाँझैं
बिस्तरी-बिस्तरी उठेर
मेरो अगाडी उभिरहेछ
तिम्रो बुढो र पातलो शरीर
एउटा अस्पष्ट तर पवित्र अनुहार बोकेर ।
र मलाई अनायास याद आइरहेछ आफ्नो गाउँको
जहाँ एउटा खोला छ – ‘लेते खोला’
तिमी जस्तै शान्त र दुब्लो
तर जब त्यो सानो खोलामा बाढी आउँछ
वरिपरिका ठुल्ठुला चट्टानहरुको पनि पाइला डग्मगाउँछ
र बाढी थामिएपछी
त्यसलाई छेक्न खोजेका घमण्डी पहराहरुले
आफुलाई भत्केको, भास्सिएको र चोइटिएको पाउंछन्
मेरो ‘लेते खोला’ !
म ढुक्क छु
तिम्रो बाढीले पनि मिल्क्याउनेछ
ती डलरका कात्रो बोकेर
तिम्रो देशमाथि आइलागेका बर्बरहरुलाई ।
भूगोलको परिधिले मलाई बाँधे तापनि
राष्ट्रहरुको बिचमा सिमरेखाहरुले
मलाई तिमीसंग बेग्ल्याए तापनि
यी सबभन्दा माथि जहाँ चेतना छ
यो सबभन्दा माथि सच्चा जहाँ मुटुको ढुकढुकी छ
त्यहाँ मा तिमीसंग छु
र युद्धमा परेको छु
तिम्रो प्रत्येक घरको भत्काईमा म बेघर भएको छु
तिम्रो प्रत्येक पूलको टुटाईमा म टुटेको छु
तिम्रो प्रत्येक गोल-गोल मंगोल अनुहार भएकी
आइमाइको बेईज्जतीमा
मैले आफ्नी पत्नी र दिदि-बहिनीहरुलाई
बाटोमा निर्वस्त्र देखेको छु
तिम्रो प्रत्येक बौद्ध-बिहारको विध्वंसमा
मैले आफ्नो स्वयम्भुको ज्ञानचक्षुमा
आँसु उर्लिएको देखेको छु
तिम्रो हनोइमाथिको बमवर्षाको छिर्का
मैले आफ्नो धरहरामाथी परेको अनुभव गरेको छु
र बमवर्षाका रातहरु
मैले पनि जागरणका ट्रेन्चहरुमा बिताएको छु
को सक्छ निदाउन खरबारीमा
वरिपरी मुढाहरु दन्किरहेको बेलामा !
यी सबभन्दा बर्ता
यी सबभन्दा माथि
मैले तिम्रो प्रत्येक मृत सिपाहीबाट
बाँच्ने दर्शन सिकेको छु
जीवनको अर्थ बुझेको छु
र तिम्रो सानो देशको ठुलो आत्माबाट
मैले आफ्नो सानो सानो आत्माभित्र
एउटा ठुलो ज्योति सल्केको पाएको छु
हनोइमाथी होइन, मान्छेमाथि बम हो,
र मैले तथा मजस्तै
सारा मानिसहरुले ती बमहरुलाई
आफूमाथि पड्केको भन्ठानेका छौं
मेरो कमरेड !
मेरो हिमाल !
मेरो ‘लेते खोला’
विश्वास गर
मैले तिम्रो जीतको विश्वास गरेको छु
मानिस मर्छन
जसरी डढेलोमा रुखहरु डढ्छन
तर मानवता कहिल्यै मर्दैन
त्यो फेरी पलाउँछ
डढेलो पछी उम्रिने असंख्य च्याउहरुजस्तै
आशिर्वाद जस्तो सिरानीमा उभिएको
माछापुछ्रेको छायामा उभिएर
प्रतिज्ञाजस्तो वारिपी दृढ उभिएका पहाडहरुलाई
हातेमालो गरेर
म किरिया हाल्ने सामर्थ्यमा छु
जीत तिम्रो हुनेछ
जीत हाम्रो हुनेछ
अन्तरिक्षमा मर्ने कुकुरको शोकमा
गिर्जाघरमा रुने ढोंगी मानवता
धरतीमा गरेको हत्याको पछुतोमा
आत्महत्या गर्न बाध्य हुनेछ ।